جوان | گفت وگو با دکتر ندا ملکی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و کارشناس رسانه

برنامه‌هایی مثل «یکی از ما» که اخیراً از شبکه ۳ سیما روی آنتن می‌رود، می‌توانند فرصت خوبی برای نمایش تلاش‌ها، دلسوزی‌ها و نقش اجتماعی روحانیون در جامعه باشند

به گزارش جوان، در دنیای امروز که رسانه‌ها نقش بی‌بدیلی در شکل‌دهی به افکار عمومی ایفا می‌کنند، تصویر واقعی از نهاد‌های دینی و به‌ویژه روحانیون، به یکی از مهم‌ترین چالش‌های رسانه‌های ایرانی تبدیل شده‌است. گاهی در نگاه عمومی، روحانیون تنها در قامت یک شخصیت مذهبی بر منبر یا در جلسات فقهی دیده می‌شوند، اما واقعیت زندگی آنها پیچیده‌تر از این تصورات است. این قشر زحمتکش و دلسوز، با چالش‌ها و سختی‌های بسیاری مواجهند که نه‌تن‌ها در حوزه علم و تبلیغ دین، بلکه در زندگی روزمره و در تعامل با مردم خود نیز ظاهر می‌شود، اما چرا رسانه‌ها این تصویر واقعی را به نمایش نمی‌گذارند؟ دکتر ندا ملکی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و کارشناس رسانه، در گفتگو با «جوان» به تحلیل این موضوع پرداخته است و پیشنهاداتی برای تغییر این وضعیت ارائه می‌دهد. 
 
بازنمایی چهره واقعی روحانیت در رسانه می‌تواند از ابعاد مختلف مورد توجه باشد. فکر می‌کنید نقش برنامه‌های تلویزیونی در بازتاب زندگی روحانیون چقدر است؟ 
در دنیای غرب، فیلم‌های تأثیرگذاری ساخته می‌شود که شخصیت‌های مذهبی را محور داستان قرار می‌دهند و آنها را حلال مشکلات مردم معرفی می‌کنند. به عنوان نمونه، فیلمی را به یاد دارم که در آن یک کشیش وارد روستایی می‌شود که مردمش گرفتار بیماری و مشکلات اجتماعی هستند. این کشیش نه‌تن‌ها به درمان جسمی آنها کمک می‌کند، بلکه روابط انسانی‌شان را نیز بهبود می‌بخشد و در پایان داستان، لباسی کهن‌الگو از مقام معنوی‌اش را می‌پوشد و خداحافظی می‌کند. چنین روایت‌هایی جذابیت دارند و عمق شخصیت‌های مذهبی را به نمایش می‌گذارند.
ما در سینما و تلویزیون خودمان نمونه‌های خیلی کمی داریم که بتوانند این عمق و تأثیرگذاری را به نمایش بگذارند. تنها فیلمی که به ذهن بنده می‌رسد، طلا و مس است که زندگی یک طلبه و تعاملش را با خانواده‌اش با هنرمندی خاصی به تصویر کشیده‌است. این فیلم نشان می‌دهد چطور یک روحانی می‌تواند علاوه بر درس خواندن و تبلیغ دین، مراقب خانواده و همسر بیمار خود نیز باشد. باید تلاش کنیم چنین داستان‌هایی را در قالب سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی بیشتری بسازیم، چراکه این قالب‌ها برای نسل جوان که سبک زندگی‌شان را از فیلم‌ها الهام می‌گیرند، بسیار تأثیرگذارتر است.

در زمینه‌های دیگر غیر از سینما و سریال‌سازی هم به نظر می‌رسد رسانه‌ها دچار کم کاری هستند؟
برنامه‌هایی مثل «یکی از ما» که اخیراً از شبکه ۳ سیما روی آنتن می‌رود، می‌تواند فرصت بسیار خوبی برای نمایش تلاش‌ها، دلسوزی‌ها و نقش اجتماعی روحانیون در جامعه باشد. این قشر در سختی‌ها و چالش‌های مختلف در کنار مردم هستند، اما متأسفانه در بسیاری از رسانه‌ها تصویر دقیق و درستی از این حضور ارائه نشده‌است. شاید تصور عمومی این باشد که زندگی روحانیون خالی از چالش‌ها و سختی‌هاست، در حالی‌که برنامه‌هایی مثل این می‌تواند واقعیت را به تصویر بکشد.
من برای تولیدکنندگان محتوا یک توصیه دارم. برای اینکه چنین برنامه‌هایی جذاب و اثرگذار باشند، باید از کلیشه‌ها دوری کنیم و استاندارد‌های هنری و رسانه‌ای را رعایت کنیم. انتخاب بازیگران حرفه‌ای، قصه‌پردازی قوی و کارگردانی ماهرانه می‌تواند روح و جان تازه‌ای به این روایت‌ها بدهد و مخاطب را تا پایان همراه نگه دارد. اگر بتوانیم این قالب‌ها را با همان جذابیت فیلم‌های غربی برای بازنمایی زندگی روحانیون به کار بگیریم، قطعاً تأثیر بیشتری خواهیم دید.
 از قدیم، روحانیت بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم بوده‌است. آنها در سختی‌ها، شادی‌ها و حتی روزمرگی‌های جامعه حضور داشتند؛ مثلاً شخصیت‌هایی مانند علامه طباطبایی یا شهید بهشتی نه‌تن‌ها جهاد علمی و معنوی داشتند، بلکه برای گذران زندگی‌شان نیز همانند مردم عادی تلاش می‌کردند. علامه طباطبایی روی زمین کشاورزی کار می‌کردند و شهید بهشتی تدریس زبان خارجی می‌کردند. این حضور ملموس باعث می‌شد مردم آنها را از خود بدانند و برای آنها احترام ویژه‌ای قائل شوند. این ارتباط مردمی، نقطه قوت روحانیت است. مشکل امروز این است که این تصویر مردمی از روحانیت به‌درستی در رسانه‌ها بازنمایی نمی‌شود. برخی فکر می‌کنند روحانیون در حجره‌ها یا مدارس علمیه منزوی‌اند و با مردم فاصله دارند، در حالی که چنین نیست. روحانیون هم مثل همه مردم زندگی می‌کنند، کار می‌کنند، دغدغه دارند و همراه با جامعه پیش می‌روند. ما در رسانه‌ها نتوانسته‌ایم این جنبه را به خوبی به‌نمایش بگذاریم.

به نظر می‌رسد رسانه نخواسته یا نتوانسته این نقش را فراتر از موضوع منبر ارائه دهد. 
ساخت برنامه‌هایی که به جنبه‌های مردمی فعالیت‌های روحانیون بپردازند، می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش فاصله میان نسل جوان و نهاد‌های دینی داشته باشد. زمانی که جوانان ببینند یک روحانی در کنار آنهاست، مشکلاتشان را می‌فهمد و برای حل آنها تلاش می‌کند، ارتباط عمیق‌تری با دین و معنویت پیدا می‌کنند. این ارتباط فقط از طریق بیان احکام و مباحث نظری شکل نمی‌گیرد، بلکه باید زندگی واقعی و ملموس روحانیت نمایش داده شود. ما حتی در نگاه به زندگی امامان معصوم (ع) نیز گاهی این تصویر را نادیده می‌گیریم. مثلاً از امام سجاد (ع) بیشتر به عبادت‌های طولانی و ادعیه‌شان یاد می‌شود، اما کمتر به این نکته اشاره شده که ایشان وقت زیادی را صرف آباد کردن زمین‌های کشاورزی برای تأمین نیاز‌های مالی شیعه می‌کردند. همین نگاه جامع باید در بازنمایی روحانیت امروز نیز وجود داشته باشد. روحانیون نه فقط پاسخگوی شبهات دینی و معنوی مردم هستند، بلکه در بحران‌های اجتماعی و اقتصادی نیز همراه و یاری‌گر مردم‌اند.

پیشنهادی برای جذاب‌تر کردن این نوع برنامه‌ها دارید؟
برنامه‌هایی مثل «یکی از ما» شروعی خوب هستند، اما بهتر است قالب‌هایی متنوع‌تر مانند سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی با روایت‌های جذاب‌تر و شخصیت‌پردازی قوی ساخته شود. مردم به خصوص جوانان، از طریق داستان‌های دراماتیک بیشتر جذب می‌شوند. اگر ما بتوانیم یک روحانی را در بطن داستانی جذاب، شبیه آنچه هالیوود برای شخصیت‌های مذهبی انجام می‌دهد، نشان دهیم، قطعاً تأثیر بیشتری خواهیم دید.

فکر می‌کنید دلایل این غفلت چه چیزی می‌تواند باشد؟ 
درباره کوتاهی رسانه‌ها در نمایش زندگی واقعی روحانیون، باید بگویم یکی از دلایل این غفلت، نبود بازوان رسانه‌ای قدرتمند در حوزه علمیه است. حوزه‌های علمیه ممکن است حمایت فکری و محتوایی ارائه دهند، اما توانایی مالی و امکانات لازم برای ساخت فیلم‌ها یا سریال‌های بزرگ را ندارند. اگر رسانه‌ها در کنار آنها قرار بگیرند و از این ظرفیت فکری بهره ببرند، می‌توانند تولیدات ارزشمندی ایجاد کنند. در سال‌های اخیر، چند اثر مانند سریال پرده‌نشین با بازی فرهاد آئیش توانستند چهره‌ای مردمی و واقعی از یک روحانی ارائه دهند. همچنین فیلم طلا و مس که در جشنواره فجر بسیار تأثیرگذار بود، یکی از معدود تولیداتی است که زندگی یک روحانی و خانواده‌اش را با همه سختی‌ها و زیبایی‌هایش به نمایش گذاشت، اما این آثار بسیار کم بوده و نتوانسته‌اند جریان‌ساز باشند.
درباره دلایل دیده‌نشدن چنین آثار ارزشمندی می‌توان گفت: ما بازوی قدرتمند رسانه‌ای برای معرفی این آثار نداشتیم. در حالی که رسانه‌های غربی می‌توانند با تولیدات خود حتی باطل را به‌عنوان حق جلوه دهند، ما نتوانسته‌ایم از رسانه برای نشان دادن حق و حقیقت استفاده کنیم. این یک غفلت بزرگ است. باید زندگی واقعی روحانی تراز انقلاب اسلامی ایران را نشان دهیم، روحانی‌ای که در کنار مردم است، مشکلات آنها را می‌فهمد و برای حلشان تلاش می‌کند.