رسم و رسومات خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان
به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، در گویش خراسان جنوبی کلمه "رمضان "رمزو {ن}ramazo {n} تلفظ می‌شود و به یازده ماه دیگر سال "سالگان "(سالگا (ن) salego(n) گفته می‌شود و با این نام‌گذاری "رمضان "را از ماهه‌ای دیگر سال ممتاز می‌کند.
مردم خراسان جنوبی، دیار علم و ایمان و به فرمایش مقام معظم رهبری، استان مؤمن خیز و عالم خیز خراسان جنوبی، استان پدران علوم ایران و بهارستان علم و ادب مانند دیگر نقاط کشور مناسبت‌های ملی و مذهبی را با آداب‌ورسوم خاصی از گذشته‌های دور گرامی می‌داشته‌اند و پیشواز، شوخانی، رمضان خوانی، طبل زنی، وداع با رمضان و… آداب‌ورسومی هستند که در ماه مبارک رمضان از سال‌های قبل از این انجام می‌شده‌اند.
مردم خراسان جنوبی با غبارروبی مساجد خود را برای ماه میهمانی ماه رمضان آماده می‌کنند.
اهالی خراسان جنوبی قبل از فرارسیدن این ماه خود را برای استقبال از رمضان آماده می‌کردند. آن‌ها با نظافت و خانه‌تکانی به پیشواز بهار قرآن می‌رفتند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تکالیف دینی خود بپردازند.
خانه‌تکانی
قبل از فرارسیدن ماه رمضان، مردم مناطق مختلف، به زدودن آلودگی از چهره خانه و محله خویش می‌پردازند، درواقع با نظافت و خانه‌تکانی به پیشواز بهار قرآن می‌روند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تکالیف دینی خویش بپردازند.
پاکیزگی تنها به محیط خانه محدود نگشته و پیر و جوان با طیب خاطر در نظافت اماکن عمومی محله خود مشارکت می‌کنند و مساجد و تکایا را جهت برگزاری مراسم گوناگون ماه رمضان آماده می‌سازند.
در خراسان جنوبی نیز، خادمین مساجد، مسجد را آب‌وجارو کرده و ظروف و وسایل آبدارخانه را شست‌وشو می‌دهند.
پیشواز
از آخرین روزهای شعبان، پیشواز شروع می‌شد. زن‌ها خانه را تمیز می‌کردند، آذوقه و خواروبار می‌خریدند و مردها به غبارروبی مساجد می‌رفتند و از همان شبی که قرار بود ماه مبارک رمضان در آسمان ظاهر شود خانواده‌های زیادی با آب و آیینه و سبزه راهی پشت‌بام می‌شدند تا هلال آغاز ماه را به چشم خود ببینند.
در خراسان جنوبی نیز مردم مراسمی ویژه داشته‌اند که آن‌ها را با فرارسیدن این ماه انجام می‌دادند مراسمی که امروزه به فراموشی سپرده‌شده است.
مناجات و شب‌خوانی (شوخانی)
یکی از آیین‌های کهن مردم خراسان جنوبی مناجات و شب‌خوانی یا شوخانی بوده که از نخستین شب ماه رمضان شروع می‌شود و درگذشته نه‌چندان دور مراسمی با عنوان شوخانی و رمضوخوانی در روستاها و شهرهای خراسان جنوبی باشکوه برگزار می‌شد که امروز مانند بسیاری از سنت‌ها کمرنگ شده است.
شوخانی (شب‌خوانی) نوعی مناجات باخدا بوده است و در قدیم هنگام سحر مردم روستا با صدای خروس خانه بیدار می‌شدند و چون پاس دوم را خروس می‌خوانده می‌فهمیدند که وقت سحر خوانی و شوخانی یا همان مناجات سحر ماه رمضان است.
برخی ریش‌سفیدان و بزرگان پس از نیمه‌شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند، مردم نیز با شنیدن شوخانی از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند.
این مراسم سنتی ماه رمضان هنوز در برخی روستاهای خراسان جنوبی رواج دارد.
رمضان‌خوانی
یکی از مراسم معروف ماه رمضان در خراسان جنوبی رمضان‌خوانی است که "رمضوخوانی " هم گفته می‌شود و از قدیم در شب‌های ماه رمضان پس از نماز و افطار عده‌ای از پسران نوجوان در دسته‌های چند نفری به در خانه‌های مردم به‌ویژه توانگران رفته و به امید گرفتن انعام (مواد غذایی یا وجه نقد) اشعاری خاص می‌خواندند که در اصطلاح محلی به آن رمضانی (رمضونی) می‌گویند. این برنامه با سه هدف عمده؛ خبررسانی ماه مبارک رمضان، حرکت فرهنگی برای ایجاد شورونشاط در مردم و نیز جمع‌آوری نذورات مردمی و مصرف کردن آن در امور خیر برگزار می‌شود.
این مراسم رمضوخونی به‌ویژه در شهرها و روستاهای بیرجند، قائن، نهبندان و سربیشه برگزار می‌شود.
نوجوانان جلوی در هر خانه که می‌رسیدند برای اینکه مطمئن شوند کسی در خانه هست یا نه یک نفر از بچه‌ها که او را با عنوان استاد برگزیده‌اند با صدای بلند می‌گفت: رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ «رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش».
اگر در خانه کسی بود و چیزی به آن‌ها می‌داد به در خانه دیگر می‌رفتند وگرنه اگر احساس می‌کردند کسی در خانه هست و جوابی نمی‌دهند خواندن رمضانی را آغاز می‌کردند. ابتدا استاد یک مقدمه و دعایی می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او می‌گفتند آمین و یادی از حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع) و ائمه اطهار می‌کردند.
پسران نوجوان با خواندن اشعاری معروف به «الله رمضونی» از صاحب‌خانه طلب انعام می‌کنند که برخی از اشعار به این شرح است: رمضو یارب، یارب رمضو، رمضو آمد خوش‌نام خدا، رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله قربانش کنید، رمضو آمد خود سیصد سوار، چوبی وردشته که آی روزه بدار، رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله رو قربانش کنید، بز و بزغاله که چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش کنید و ...
این گروه در پایان با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحب‌خانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند.
پخت نان محلی
قبل از ماه مبارک رمضان زنان نان محلی را پخت می‌کنند تا در این یک ماه نان آماده مصرفی خود را داشته باشند نان محلی لواش و پتیر.
آیین ملاقه زنی (کفچلزی)
یکی از مراسمی که از گذشته‌های دور شب بیست و هفتم ماه رمضان در خراسان جنوبی اجرا می‌شود. آیین ملاقه‌زنی (کفچلزی) است که توسط دختران و زنان اجرا می‌شود.
در این شب بانوان به‌صورت فردی یا ۲ نفری باهم و برداشتن یک سبد یا قلبیر که پارچه‌ای درون آن انداخته و در داخل قلبیر قرآن، آینه، شانه و یک سرمه‌دان گذاشته‌اند و یک کفچلز (کفگیر) یا قاشق به دست دیگر گرفته به در خانه‌هایی که از پیش در نظر گرفته‌اند می‌روند درحالی‌که صورت خود را چنان در چادر پنهان می‌کنند که دیده و شناخته نمی‌شوند.
آنان به در هر خانه‌ای که می‌رسند با کفچلز چند بار با فواصل کوتاه به در خانه می‌کوبند و به این وسیله حضور خود را اعلام می‌کنند. بانوی خانه به دم درآمده سبد آن‌ها را گرفته ابتدا برای تیمن شانه را برمی‌دارد و به موهای خود می‌کشد بعد سرمه‌دان را به دست گرفته و چشم‌هایش را با سرمه سیاه می‌کند آنگاه آینه را برداشته و چهره خود را در آینه نگاه می‌کند و مبلغی پول داخل سبد می‌گذارد و به صاحبش می‌دهد.
سال‌هاست که این آیین در برخی مناطق روستایی اجرا می‌شود و علاوه بر پول اقلامی نظیر آرد، خرما و سایر نیز می‌گذارند. زن کفچلز با مبلغ جمع‌آوری‌شده، پارچه‌ای گرفته و ظهر روز بیست و هفتم در محل مسجد یا منزل مسکونی خودش در فاصله زمانی بین نماز ظهر و عصر پارچه را برش می‌دهد و همان روز می‌دوزد و می‌پوشد و بر این باورند که تمامی سال را به شادی خواهند گذراند و از بلایا و مشکلات مصون خواهند بود.
آیین ملاقه‌زنی (کفچلزی) نیز با شماره ۸۱۶ در فهرست آثار معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.
افطاری دادن یا روزه باز کنو
تهیه افطاری یکی سنت‌های زیبای مردم این دیار هست که در مساجد برگزار می‌شود و اغلب افطاری‌ها سنتی هست چون تخم‌مرغ محلی و عدسی و سوپ و آش و سبزی محلی و شعله زرد
آتشونی
صله‌رحم تو این ماه مبارک زیاده چون تو اغلب روستاها اقوام افطار همدیگر رو دعوت می‌کنند و تا پاسی از شب رو باهم خوش می‌گذرانند این‌طوری همه از حال و احوال همدیگر هم با خبر می‌شوند.
غذاهای سنتی
در سحرهای ماه مبارک رمضان غذاهایی چون آبگوشت و قرووت بادمجان و گور ماست از غذاهای سنتی خراسان جنوبی میباشد که مورداستفاده عموم قرار می‌گیرد
توزیع سبد غذایی
در این چند سال اخیر به همت گروه‌های جهادی در استان توزیع سبد غذایی بین خانواده‌های نیازمند و زنان سرپرست خانوار اجرا می‌شد
نیمه رمضونی
با فرارسیدن شب پانزدهم ماه مبارک رمضان در بعضی از روستاهای استان جوانان و نوجوانان و حتی میان‌سالان به درب خانه اهالی روستا رفته و مراسم نیمه رمضان را اجرا می‌کنند به این صورت که شعر زیبایی را دسته‌جمعی می‌خوانند و صاحب‌خانه هم من‌باب تبریک مقداری قند و نبات به آن‌ها هدیه می‌دهد وقتی کل روستا این برنامه را اجرا می‌کنند در آخر به مسجد رفته و قند و شیرینی‌های جمع‌آوری‌شده را بین هم توزیع می‌کنند و اما چند بیت از این شهر زیبای نیمه رمضونی
✨ رمضو آمد یارب رمضو
✨رمضو آمد و خوش‌نام خدا
✨همو خوش‌نام خدا بر دور خونه
✨قنبورک میزد سلیمو دیوونه
✨این سرا از کیست رو ور باده
✨دو پسر دارن نو دوماده
✨این سرا از کیست رو ور روده
✨ دو دختر دارن مخمل دوزه
✨این سرا از کیست حوض کنده اند
✨دشمنان ایناره بوج کنده اند
این شعر نیمه رمضونی آنقدر طولانی هست به همین‌قدر اکتفا می‌کنیم
برگزاری جشن میلاد امام حسن مجتبی علیه‌السلام
در این شب زیبا مردم با افطاری ویژه‌تر مراسم جشن میلاد امام حسن مجتبی علیه‌السلام را در مساجد برگزار می‌کنند
جشن روزه اولی‌ها
این مراسم هم‌زمان با روز میلاد امام حسن مجتبی علیه‌السلام در بسیاری از شهرها و روستاهای استان برگزار می‌شد و هدایایی به روزه اولی‌ها تقدیم می‌شود.
تلاوت قرآن
ازجمله آداب‌ورسوم مردم خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان، برگزاری جلسات قرآن‌خوانی است که به این جلسات « دوره قرآن » می‌گویند.
این جلسات معمولاً به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می‌شود. در شیوه خانگی معمولاً محفل خانوادگی است و اعضای فامیل گرد هم می‌آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی، مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان و … گرد هم آمده و به جزء خوانی روزانه قرآن کریم می‌پردازند. در مساجد کرسی تلاوت و قرائت توسط قراء مشهور برگزار می‌گردد. استان خراسان جنوبی جلسات خانگی قرآن بسیار زیادی دارد و این ریشه در اعتقادات مذهبی مردم این دیار دارد.
بازی «رمضان ا… ا… رمضان»
یکی از بازی‌های مرسوم در میان کودکان و نوجوانان در ماه مبارک رمضان بازی «رمضان ا… ا… رمضان» است. این بازی در مناطقی همچون شاهرود، قم، کاشان، یزد، خراسان جنوبی، کرمان و سیستان و بلوچستان و بیشتر در روستاها انجام می‌شود و شیوه اجرای آن چنین است:
در این بازی چند نفر کودک و نوجوان دورهم جمع می‌شوند و گروهی را تشکیل می‌دهند. این گروه، یک نفر سرگروه دارد که برای اولین بار است که روزه بر او واجب شده و روزه می‌گیرد.
در ابتدا گروه همه باهم می‌خوانند : « رمضان ا… ا… رمضان » و به سرگروه در خصوص فرارسیدن ماه مبارک رمضان اخطار می‌دهند. سرگروه جدا ایستاده و می‌گوید : « رمضان آمد با سیصد سوار، چوبکی برداشت گفت روزه بدار ».
دوباره گروه همه باهم می‌خوانند : « رمضان ا… ا… رمضان ». سرگروه جواب می‌دهد: «اگر روزه بدارم لاغر می‌شوم، اگر روزه ندارم کافر می‌شوم».
بازی از ابتدای کوچه آغاز می‌شود و به انتهای کوچه ختم می‌شود.
طبل‌نوازانی سنت 100 ساله مردم طبس در ماه میهمانی خدا
در ماه مبارک رمضان مراسم طبل زنی در دو نوبت سحر و افطار در طبس اجرا می‌شود و هر بار اجرا، به مدت 10 دقیقه تا یک ربع و هر نوبت شامل سه بار به فاصله یک ساعت از مرتبه قبل نواخته می‌شود. سنت حسنه‌ای که بیش از 100 سال است در ایام ماه مبارک رمضان در شهرستان طبس رواج دارد.
در ماه مبارک رمضان مراسم طبل زنی در دو نوبت سحر و افطار در شهرستان طبس اجرا می‌شود و هر بار اجرا، به مدت 10 دقیقه تا یک ربع و هر نوبت شامل سه بار به فاصله یک ساعت از مرتبه قبل نواخته می‌شود.
این موسیقی با ضربات هماهنگ زمان باقیمانده به اذان را اعلام می‌کند و در پایان یک بخش کوتاه با ریتم به‌هم‌ریخته اجرا می‌شد که مردم با شنیدن آن متوجه نزدیکی به زمان اذان می‌شدند.
پس از اجرای این موسیقی، توپ خاصی به نام زنبورک (شمخال) به صدا درمی‌آمد و به برگزارکنندگان این عمل زنبورک زن و نقاره‌زن می‌گفتند.
تمام این کارها در بیشتر مناطق به‌صورت موروثی صورت می‌گرفت و به‌ندرت غریبه‌ای وارد این کار می‌شد و زمان اجرای طبل زنی، به کمک ساعت‌های آبی (شامل تشتی بزرگ و فنجان مسی متوسطی که ته آن سوراخ ریزی داشت) مشخص می‌شد.
صدای این طبل‌ها با ترتیبی موزون و دل‌نشین خاطره نقاره‌زنی بارگاه امام هشتم (ع) را در یادها زنده می‌کند، طبل‌نوازان طبق وقف نامه مقرری دریافت می‌کنند و وقف نامه آن نیز در اداره اوقاف شهرستان طبس موجود است.
آئین و مراسم طبل زنی در شهرستان طبس به شماره 189 در هفدهم بهمن‌ماه 89 در فهرست آثار میراث معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.
مراسم شب‌های قدر
در این چند شب مردم به احیاء در مساجد می‌پردازند و با قرائت دعای جوشن کبیر و مداحی مداحان اهل‌بیت علیهم‌السلام تا سحر مشغول عبادت و شب‌زنده‌داری می‌باشند
سرقرآنی
این مراسم در روز آخر ماه مبارک رمضان انجام می‌شود به این صورت که بعد از ختم قرآن خانم‌ها کیک شیرینی و کماچ هایی رو که پخت کردن به همراه بادام عناب و تنقلات دیگر بر روی سفره‌ای که پهن‌شده قرار می‌دهند و من‌باب تبریک از همدیگر پذیرایی می‌کنند.
آخرین جمعه ماه مبارک رمضان
در آخرین جمعه ماه مبارک رمضان هم همانند کل کشور در خراسان جنوبی مراسم راهپیمایی باشکوه توسط روزه‌داران و همه اقشار برگزار می‌شود.
مراسم وداع با ماه رمضان
مردم روز آخر ماه رمضان در دوره‌های خانگی قرائت قرآن با دادن شیرینی، نقل و شکلات مراسم ختم قرآن برگزار می‌کنند و برای نماز عید سعید آماده می‌شوند بطوری که در آخرین روز ماه رمضان سرپرست خانواده‌ها با محاسبه میزان فطریه آن را از خرجی سالانه یا روزانه جدا کرده و در محل خاصی قرار داده تا در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد.
برخی از مردم منطقه بر این باورند که باید افطاری آخرین شب ماه رمضان را در خانه خود افطار کنند تا فطریه بر گردن فرد دیگری نیفتد از این رو در این شب کمتر به میهمانی می‌روند.
مراسم وداع با ماه رمضان نیز نشانه تدین مردم این دیار و انس با خداوند است که شب آخر، وداع در شب‌خوانی همراه با مناجات است و روزه‌داران پس از یک ماه عبادت به مساجد جامع و محل خود روی می‌آورند و به اقامه نماز عید فطر می‌پردازند و با پرداخت فطریه، زکات سلامت تن خود را نیز به افراد نیازمند ادا می‌کنند.
عید فطر
برگزاری مراسم نماز عید فطر در مساجد برگزار می‌شود و بعد بر اساس رسم دیرینه مردم بعد از نماز به زیارت قبور مطهر شهدا و عزیزانشان می‌روند و همچنین به دیدن بزرگ‌ترها رفته و عید را به آن‌ها تبریک می‌گویند و نهار رو در منزل پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌باشند به‌صرف دلبندی (همان دل و جگر و قلوه و شکمبه گوسفند) که غذای محلی مردم این دیار است.
