بررسی رابطه جمهوری اسلامی و دین‌داری مردم

به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، اولین نشست تخصصی در حوزۀ تحولات دین‌داری به همت دفترپژوهش مرکز بینا با حضور محمدرضا طالبان، عضو هیئت‌علمی پژوهشکدۀ امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی و عباس کاظمی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی در خانۀ اندیشه‌ورزانِ تهران برگزار شد. محمدرضا پویافر عضو هیئت‌علمی دانشگاه جامع امین، دبیر این نشست تخصصی بود که پیش از طرح بحث، مختصری از یافته‌های موج سوم را برای حاضران ارائه کرد.

در ابتدای جلسه، پویافر با مروری بر تجربه سنجش دین‌داری از دهه 1370 به تجارب پیمایش‌های ملی دین‌داری از اواخر دهه 1380 در ایران به ویژه پیمایش ملی دین‌داری ایرانیان در 3 موج از سوی سازمان تبلیغات اسلامی اشاره و تأکید کرد که این پیمایش‌ها با استفاده از مدل‌های بومی، طراحی شده‌اند. پویافر در ادامه به این اشاره کرد که در این پیمایش‌ها ابعاد مختلف دین‌داری مانند اعتقادات، مناسک و تجربه‌های دینی بررسی شده‌اند. یافته‌هایی که او از موج سوم پیمایش دین‌داری در سال ۱۴۰۲ ارائه داد، نشانه‌های واضحی از کاهش قابل‌توجه شاخص‌های دین‌داری نسبت به سال‌های گذشته داشت. پویافر همچنین به برخی تفاوت‌های جزیی بین نتایج این پیمایش و پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان اشاره کرد و گفت: «این تفاوت‌ها نیاز به تحلیل بیشتری دارد و برای همین در هفته‌های آینده، سلسله‌نشست‌های تخصصی با حضور جامعه‌شناسان برگزار خواهیم کرد.»

بخش قابل‌توجهی از زمان این هم‌اندیشی، به مباحثه بین دو استادِ مدعو گذشت. تحلیل‌های چندوجهی که از روند کاهش دین‌داری در جامعۀ ایرانی صورت گرفت، عمدتاً متمرکز بر روندها و اتفاقات چندسالِ اخیرِ ایران بود. دکتر طالبان و دکتر کاظمی، ضمن حفظ چارچوب علمیِ بحث، ابعاد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی این وضعیت را به‌چالش کشیدند.

محمدرضا طالبان با تأکید بر تفاوت میان «تغییر» و «تحول» در دین‌داری، به تحلیل داده‌های ارائه‌شده پرداخت و عنوان کرد «آنچه ما در این‌گونه مطالعات پیمایشی با آن طرف هستیم و رصد می‌کنیم، تغییرات دین‌داری است، نه تحولات دین‌داری».

این استاد جامعه‌شناس تأکید کرد، کاهش شاخص‌های دین‌داری در سال‌های اخیر با شیب تندی همراه بوده است و این روند در تمام ابعاد دین‌داری مشاهده می‌شود. او همچنین به مسئلۀ «روش‌شناسی» در پیمایش‌ها اشاره داشت و گفت:«ممکن است خطاهای نمونه‌گیری در نتایجْ تأثیرگذار بوده باشد.»

 او با اشاره به کاهش اعتقاد به خداوند در پیمایش اخیر، این موضوع را قابل تأمل دانست و پیشنهاد کرد روش‌های نمونه‌گیری و تحلیل داده‌ها دقیق‌تر بررسی شود.

طالبان با تمرکز بر یافته‌های پیمایش‌های ملّی، وضعیت امروز جامعه ایران را این‌گونه توصیف کرد: «آنچه در مطالعات پیمایشی رصد می‌شود، بیشتر “تغییرات” در سطوح دین‌داری است. درحالی‌که اگر بحث بر سر تغییر “نوع” دین‌داری باشد، مثلاً گذار از دین‌داری شریعت‌مدار به معنویت‌گرا، با مفهوم “تحول” مواجه هستیم.»

در بخش دیگری از این نشست تخصصی، عباس کاظمی با اشاره به تغییرات ساختاری در جامعۀ ایران، به تحلیل روندهای دین‌داری جامعه ایران پرداخت. او تأکید کرد، تغییرات اخیر در دین‌داری ایرانیان، تحت‌تأثیر عوامل مختلفی همچون جهانی‌شدن، گسترش شبکه‌های اجتماعی و تحولات نسلی قرار گرفته است. این استاد دانشگاه با اشاره به کاهش اعتماد به نهادهای مذهبی و روحانیت، اظهار داشت که این پدیده، نشان‌دهندۀ فاصله‌گرفتنِ جامعه از نهادهای سنتی دینی‌ست.  

کاظمی نسل موسوم به «Z» را نسلی سکولار دانست و با اشاره به رفتار دینی این نسل گفت: «این نسل دیگر تعلقات مذهبی قوی ندارد و ساختار احساسات جامعه به‌طور کلی تغییر کرده است. این هم یکی از نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد، دستگاه‌ ایدئولوژیک قدیمی دیگر کارایی ندارند و نسل جدید به‌دنبال راه‌های جدیدی برای معنابخشی به زندگی خود است.»

 این جامعه شناس در بررسیِ روندِ دین‌داری در ایران، به مقایسۀ دوران رواج روشن‌فکریِ دینی در دهه‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ اشاره کرد و گفت شما حتی در اعتراضات سال ۱۳۸۸ هم می‌توانستید «شعارهای مذهبی» را ردیابی کنید اما گرایش به دین‌گریزی در دهۀ ۱۳۹۰ و سال‌ 1400 و اعتراضات سال ۱۴۰۱ نمودهایی هستند که خودشان را در بدنه اعتراضی جامعه ایران نشان می‌دهند.

 در ادامه، طالبان، ضمن بیان تحلیل نظری تغییرات دین‌داری گفت، نظریه‌های سکولاریزاسیون می‌توانند توضیح‌دهندۀ روندِ کاهشِ دین‌داری در ایران باشد. وی با اشاره به سه مکانیزم اصلیِ سکولاریزاسیون، یعنی تفکیک ساختاری، شهرنشینی و عقلانی‌شدن، بیان کرد: «این نظریه‌ها به‌صورت سیستماتیک و ساختاری، جامعه را به‌سمت افولِ دین و دین‌داری سوق می‌دهند. ضمن اینکه در مقابل فرضیه تأثیر حکومت دینی بر  کاهش دین‌داری، فرضیه دیگری هم مطرح است مثل این که اگر حکومت دینی در ایران وجود نداشت، کاهش دین‌داری، بیشتر می‌شد؛ بر این اساس که فرایندهای جهانی‌شدن، تعدد منابع معرفتی و عقلانی‌شدن جامعه، به‌طور طبیعی باعث کاهش دین‌داری می‌شوند و اگر حکومتِ دینی نبود، این روند کاهشی بیشتر می‌شد.»

طالبان همچنین به نقش حکومت در جامعه‌پذیریِ مذهبی اشاره کرد و ادامه داد که این موضوع نیاز به بررسی بیشتری دارد. او البته تاکید کرد که با وجود تمام این مسائل، ایرانیان، مردمی دین‌دار هستند.

در بخش دیگر این نشست، عباس کاظمی به آیندۀ دین‌داری ایران پرداخت و گفت: «با توجه به تغییرات ساختاری و نسلی، احتمالاً شاهد کاهش بیشترِ دین‌داری در سال‌های آینده خواهیم بود. وِی همچنین به کاهش مشارکت در مناسک جمعی، مانند نمازجمعه و مراسم عزاداری اشاره کرد و گفت که این موضوع نشان‌دهندۀ تغییر در گونه‌های دین‌داری ایران است.»

کاظمی به بخش دیگری از یافته‌های این پیمایش اشاره کرد و افزود؛ در عین حال که بالارفتن سن، همیشه عاملی برای بالارفتن دین‌داری بوده است، اما این نتایج نشان می‌دهد که میزان دین‌داری در «افراد مسن» هم کاهش یافته است.

در پایان این نشست، بحث‌هایی درباب تغییراتِ حوزۀ دین‌داری بین حاضران و کارشناسان این نشست شکل گرفت. یکی از شرکت‌کنندگان با طرح سؤالی، به افزایش اهمیت متغیرهای زمینه‌ای مانند جنسیت، سن، تحصیلات و وضعیت شغلی در دین‌داری ایرانیان اشاره کرد و بیان داشت که از سال ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۲، تفاوت‌های دین‌داری بین گروه‌های مختلف افزایش داشته است.

طالبان در پاسخ به این سؤال گفت:«تفاوت‌ها همیشه به نفع زنان بوده است، اگرچه میزان این تفاوت‌ها ممکن است تغییر کند. الگوی تفاوت بین گروه‌های سنی، جنسیت، تحصیلات و وضعیت شغلی تغییر چندانی نکرده است، اما میزان این تفاوت‌ها ممکن است کمی متفاوت باشد. آنچه اهمیت دارد، روند این تحولات است، زیرا نشان می‌دهد که چگونه این متغیرها بر دین‌داری تأثیر می‌گذارند.»

این جلسه، اولین نشست‌ تخصصی تحولات دین‌داری در ایران بود که براساس یافته‌های پیمایش «موج سوم پیمایش ملی دین‌داری» و به‌همت دفتر پژوهش مرکز رصد بینا برگزار شد. در هفته‌های آینده، سلسله‌نشست‌های تخصصی پیرامون این پیمایش با حضور سایر پژوهشگران و اساتید علوم اجتماعی برگزار خواهد شد.