مسجد به عنوان پناهگاه امن محله است

به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، در گرمای دل‌نشین یکی از روزهای بهاری، مسجد آل‌محمد(ص) در محله بهار، حوالی دانشگاه علم و صنعت در شرق تهران، علی‌رغم سکوت آرام‌بخشی که دارد، سرشار از تحرک و پویایی است. اینجا تنها محل اقامه‌ نمازهای جماعت نیست؛ بلکه نشانه‌های یک دگرگونی عمیق و جهتی تازه در مسیر مسجد، در گوشه‌گوشه‌ آن دیده می‌شود.

حجت‌الاسلام «مصطفی تجلی» امام محله، از همان نقطه‌ آغاز، روایت این تحول را چنین بازگو می‌کند: «مسجد آل‌محمد(ص) همچون بسیاری از مساجد، فعالیت‌های متداول خود را دنبال می‌کرد و مراسم معمول را برپامی‌داشت. اما پس از مطالعه‌ای عمیق درباره‌ کارکردهای واقعی مسجد و تأملی جدی در بیانات رهبر معظم انقلاب پیرامون نقش تمدن‌ساز آن، به این نتیجه رسیدیم که فاصله‌ای محسوس با آن قله‌ مطلوب وجود دارد؛ قله‌ای که مسجد باید در آن نقش‌آفرینی مؤثری داشته باشد. این دغدغه، جرقه‌ آغاز مسیری نو شد. پس از آسیب‌شناسی و طراحی نقشه‌ راهی جامع، مسیر تازه‌ای آغاز کردیم؛ مسیری با مشارکت حداکثری مردم، از زن و مرد گرفته تا کودک و بزرگسال، در همه‌ ابعاد و نه صرفاً در یک حوزه خاص. پایگاه بسیج مسجد را با بهره‌گیری از ظرفیت تشکل‌های مردمی، به نحوی فعال کردیم که توانست عنوان «پایگاه اسوه کشور» را در دو سال پیاپی کسب کند. همچنین مراکز نیکوکاری‌ای را راه‌انداختیم که محوریت آن‌ها بر اساس نقش‌آفرینی امام جماعت و پیوند عمیق با مردم شکل گرفت.»

از همین نقطه بود که مسجد آل‌محمد(ص)، مسیر تازه‌ خود را آغاز کرد؛ مسیری که در ادامه‌ این گزارش، از برنامه‌های آن برای نوجوانان، بانوان، خانواده‌ها و دیگر اقشار محله، به‌تفصیل سخن خواهیم گفت.

«از گهواره تا نور»، طرحی برای تربیت پیوسته 

حجت‌الاسلام تجلی با اشاره به گستره فعالیت‌های مسجد برای گروه‌های سنی مختلف، از رویکردی جامع و پیوسته در تربیت دینی و اجتماعی سخن می‌گوید: «ما طرحی داریم تحت عنوان از گهواره تا نور که بر اساس آن معتقدیم مسجد باید از پیش از تولد تا پایان حیات مؤمنانه، در تمام مراحل زندگی افراد نقش‌آفرین باشد. به‌عنوان نمونه، در آستانه عید غدیر و در راستای ترویج فرهنگ فرزندآوری، به ۲۰ خانواده‌ای که به‌تازگی صاحب فرزند شده‌اند، به قید قرعه جوایزی اهدا خواهد شد.»

او ادامه می‌دهد: «یکی از مهم‌ترین ابتکارات ما، طرحی است به‌نام لبخند خدا که هدف آن، حمایت همه‌جانبه از جوانان در مسیرهای مهم زندگی‌شان است؛ از جمله مشاوره ازدواج، اشتغال، ادامه تحصیل، و حتی کمک به شکل‌گیری ساختار زندگی فردی و خانوادگی. این جوانان پس از طی این فرآیند حمایتی، خود به جمع فعالان مسجد می‌پیوندند و در چرخه تربیت نسل بعدی ایفای نقش می‌کنند.»

حجت‌الاسلام تجلی در توضیح نحوه شناسایی و پاسخ‌گویی به نیازهای سنین پایین‌تر می‌افزاید: «در موضوع کودک و نوجوان نیز برنامه‌ریزی دقیقی داریم. کودک چهار یا پنج ساله در کلاس‌های متنوع مسجد شرکت می‌کند و با ورود به سن مدرسه، در قالب گروه‌های تربیتی تحت آموزش قرار می‌گیرد. در این گروه‌ها، فرآیند استعدادسنجی و علاقه‌سنجی انجام می‌شود و متناسب با ظرفیت‌های هر کودک، به او مسئولیت‌هایی واگذار می‌شود. به این ترتیب، کودک از سنین پایین می‌آموزد که توانمندی علمی یا فرهنگی خود را در خدمت رشد فردی و جمعی قرار دهد.»

وی اضافه می‌کند: «با گذر زمان، این مسئولیت‌ها تخصصی‌تر می‌شود. در مقاطع بالاتر، نوجوان با راهنمایی مشاوران مسجد، مسیر تحصیلی و شغلی خود را انتخاب می‌کند. به‌عنوان نمونه از تابستان پیش‌رو، دوره‌هایی جهت آشنایی نوجوانان با مشاغل مختلف برگزار می‌شود تا در انتخاب رشته و شغل آینده‌شان آگاهانه‌تر تصمیم بگیرند. این فرآیند تربیتی به‌گونه‌ای طراحی شده که نوجوان پس از چند سال، خود به‌عنوان مربی یا مشاور در کنار مسجد ایفای نقش کند.»

امام محله مسجد آل‌محمد(ص) با اشاره به خدمات مسجد در مرحله ازدواج و تشکیل زندگی می‌گوید: «در آستانه ازدواج، افراد وارد کانون همسریابی مسجد می‌شوند. ما در این مرحله نیز با ارائه مشاوره، تأمین جهیزیه از طریق مرکز نیکوکاری، اعطای وام مسکن از طریق صندوق قرض‌الحسنه و حمایت‌های اشتغال‌محور، جوانان را برای ورود به زندگی مشترک همراهی می‌کنیم. این حمایت‌ها، به‌صورت هدفمند و بر اساس نیاز هر فرد، در اختیار ایشان قرار می‌گیرد.»

حجت‌الاسلام تجلی به افق‌های بلند این طرح اشاره کرده و خاطرنشان می‌کند: «هدف ما تنها تربیت فردی نیست، بلکه در پی کادرسازی برای آینده انقلاب اسلامی هستیم. فردی که این مسیر تربیتی را طی کرده، در هر موقعیت و جایگاهی که قرار گیرد، می‌تواند بدرخشد و اثرگذار باشد. از سوی دیگر این افراد، مسئولیت تربیت نسل‌های بعدی را نیز بر عهده می‌گیرند. به‌عبارت دیگر چرخه‌ای پویا از رشد، مسئولیت‌پذیری، انتقال تجربه و در نهایت، تحقق عاقبت‌به‌خیری شکل می‌گیرد. اگر چنین فردی صاحب فرزند شود، فرزند او نیز همین مسیر را از ابتدا طی خواهد کرد، و این سیرِ متصل، ضامن پایداری اجتماعی، معنوی و تمدنی مسجد خواهد بود.»

نمونه‌ای از تاثیر مسجد بر زندگی افراد

حجت الاسلام تجلی درباره بازخورد مردم نسبت به برنامه‌های مسجد چنین روایت می‌کند: «ما تجربه‌های جالبی از استقبال خانواده‌ها داریم. برای مثال، برخی خانواده‌ها تصمیم به جابه‌جایی و نقل‌مکان داشتند، اما پس از آشنایی با فضای مسجد و تأثیر آن بر تربیت فرزندانشان، خانه‌شان را به نزدیکی مسجد منتقل کردند تا ارتباطشان با این فضا حفظ شود. در مواردی هم بوده که خانواده‌هایی که در ایام خاص از خارج کشور به ایران بازمی‌گشتند، با حضور در برنامه‌های ما مشارکت می‌کردند و نسبت به این فضا اقبال خاص و پرشوری نشان می‌دادند. یکی از موارد اثرگذار، مربوط به فردی بود که پیش‌تر درگیر ربا شده بود. وضع مالی خوبی داشت و کارگرهای متعددی زیر نظرش کار می‌کردند، اما به‌واسطه ورود به فضای ربوی، به تدریج همه چیزش را از دست داد و زندگی‌اش به پایین‌ترین سطوح اجتماعی سقوط کرد؛ تا جایی که همراه خانواده‌اش مجبور به زندگی در زیرزمینی نمور و محقر شده بود؛ او وقتی با مسجد ارتباط گرفت و مشکلاتش را مطرح کرد، با کمک مجموعه، شرایطش تغییر کرد. این فرد که اهل نماز نبود، اهل نماز شد، زندگی‌اش مسیر جدیدی پیدا کرد و در نزدیکی همین مسجد خانه‌ای تهیه کرد. این موارد نشان می‌دهد که اثرات اجتماعی و فردی مسجد، فوق‌العاده بوده است.»
 
از آشپزخانه تا باشگاه؛ انتخابی برای روح و روان مردم

از امام محله مسجد آل محمد(ص)  ایده‌ای شنیدیم که در نگاه نخست شاید عجیب به‌نظر برسد: تبدیل آشپزخانه مسجد به باشگاه ورزشی! اما پشت این تصمیم، نگاهی دقیق و دغدغه‌مند نسبت به نیازهای مردم، به‌ویژه نوجوانان، جوانان و مادران نهفته بود.

او درباره چگونگی شکل‌گیری این طرح توضیح می‌دهد: «کاری نیست که در آن مخالفتی نباشد. البته مخالفت نه به معنای ضدیت، بلکه برخی به‌دلیل پیش‌زمینه‌ها و مقدمه‌هایی که داشتند، نظر متفاوتی داشتند. اما ما وقتی شرایط را بررسی کردیم، دیدیم که نگه‌داشتن آشپزخانه مستلزم صرف هزینه‌ مادی نسبتاً بالایی است. در مقابل، اگر همین میزان هزینه را صرف مسائل روحی و روانی مردم، به‌ویژه قشر نوجوان کنیم، بسیار نتیجه‌بخش‌تر خواهد بود».

او ادامه می‌دهد: «مبلغی که به ما اختصاص پیدا می‌کرد، به‌جای صرف در حوزه طبخ غذا، می‌توانست به جذب نوجوانان و خانواده‌ها در مسجد کمک کند. این شد که تصمیم گرفتیم فضای آشپزخانه را تغییر کاربری دهیم و آن را به یک باشگاه ورزشی برای عموم تبدیل کنیم.»

به گفته حجت‌الاسلام تجلی، پس از اجرای این تصمیم، ساختار فعالیت مسجد به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شد که خانواده‌ها بتوانند از صبح تا شب در مسجد حضور مؤثر داشته باشند. برای مثال در نوبت صبح، باشگاه ویژه بانوان است. خانمی که به مسجد می‌آید، یا خود ورزش می‌کند یا فرزندش. گاهی مادر، کودک را در مهدکودک مسجد می‌گذارد و به باشگاه می‌رود؛ یا کودک در کلاس حضور دارد و مادر به بخش فرهنگی خواهران می‌پیوندد. در واقع در همین ساختمان چند طبقه، اعضای یک خانواده می‌توانند در سطوح مختلف فعال باشند.

او تأکید می‌کند که این نوع برنامه‌ریزی، خانواده‌محور و جامع است. به‌گونه‌ای که اگر نوجوانی جذب مسجد ‌شود، والدینش نیز با او همراه می‌شوند؛ و اگر پدر یا مادری در برنامه‌های مسجد شرکت کند، فرزندش نیز به مسجد راه پیدا می‌کند. این پیوستگی حضور، فضای همدلی میان مردم را افزایش داده و آن‌ها را در مسیر حل نیازهای خود در دل مسجد قرار داده است. همین احساس تعلق و امید، زمینه‌ساز حرکت‌هایی می‌شود که شاید پیش از این، حتی تصورشان هم نمی‌رفت.

رسانه‌سازی از بطن مسجد

حجت‌الاسلام تجلی درباره فعالیت‌های قرارگاه رسانه‌ای این مسجد می‌گوید: «از جمله نتایجی که قرارگاه رسانه‌ای ما تاکنون داشته، می‌توان به تربیت نیروی رسانه‌ای انقلابی و متخصص اشاره کرد. این خروجی‌ها نتیجه دغدغه‌ای بود که از ابتدا داشتم و بر همین اساس، استودیویی با عنوان «استودیو منظومه» شکل گرفت.»

وی در ادامه توضیح می‌دهد: «در کنار آموزش تخصصی، بچه‌ها در مسابقات مختلف رسانه‌ای شرکت کرده‌اند و در رده‌های بسیج، در سطح منطقه، استان و حتی کشور، به‌عنوان برگزیده معرفی شده‌اند. در حوزه انیمیشن‌سازی، چند انیمیشن کوتاه با موضوعات روز مانند نبرد حق و باطل، مسئله فلسطین و بازی‌سازی تولید کرده‌اند؛ موضوعاتی که شاید قشر نوجوان تصور نکند منشأ آن‌ها یک مسجد باشد. همین باعث جذب افراد زیادی به مسجد شد و نگاه بسیاری از روشنفکران نسبت به مسجد و فضای آن تغییر کرد.»

به گفته امام محله مسجد آل محمد(ص)، فعالیت استودیو تنها به تولید محتوا محدود نمانده، بلکه به بستری برای رشد واقعی نوجوانان تبدیل شده است: «برخی از افرادی که قصد کارورزی در حوزه رسانه داشتند، معمولاً به مراکزی مراجعه می‌کردند که صرفاً در حد چاپ و پرینت فعالیت داشتند، اما در اینجا، در همین مجموعه، کارورزی حرفه‌ای انجام می‌دهند.»

او به گستره فعالیت‌های استودیو نیز اشاره می‌کند: «در حوزه نماهنگ، ضبط سرود، تولید کلیپ‌های مختلف و طراحی‌های متنوع، حتی با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، فعالیت‌ داریم. آموزش‌های مربوط به هوش مصنوعی نیز در حال اجراست؛ گرچه گاهی هزینه‌ای برای آن دریافت می‌شود، اما در نظر داریم تا آن را در قالبی تهاتری به خود بچه‌ها برگردانیم و در نهایت این آموزش‌ها را به صورت عمومی، در روستاها و مناطق محروم کشور توسعه دهیم.»

کاسب، حبیب خداست؛ الگویی برای پیوند بازار و مسجد

حجت‌الاسلام تجلی در توضیح طرح «کاسب، حبیب خداست» می‌گوید: «ما قائل بودیم که کاسب‌های محله معمولاً به دنبال سود بیشتر هستند و از طرف دیگر مردم به‌دلیل کاهش قدرت خریدشان، امکان تأمین راحت مایحتاج خود را ندارند. از همین‌رو، قاعده‌ای را اجرا کردیم مبنی بر فروش بیشتر اما با سود کمتر. در این راستا با حدود ۲۴ صنف گفت‌وگو شد و افراد رابطی تعیین شدند که با هماهنگی و ارائه تخفیف، طرح را پیش بردند.»

وی ادامه می‌دهد: «این روند باعث شد کاسبان، یکدیگر را تنها به‌عنوان فروشنده نبینند، بلکه رابطه‌ای دلی میانشان شکل بگیرد و نیازهای یکدیگر را برطرف کنند. مثلاً مکانیکی که به آرایشگر نیاز دارد یا بالعکس، با مراجعه به هم‌محلی خود، چرخه‌ای از تعامل و همکاری را رقم می‌زند. این مراودات نه‌تنها رفت‌وآمد و درآمدشان را افزایش داد، بلکه نیازهای داخل محله را نیز بدون مراجعه به بیرون از محله پاسخ می‌دهد. رفاقت‌ها نیز عمیق‌تر شد و خدمات بیشتری به اهالی محله رسید.»

حجت‌الاسلام تجلی به اثرات فرهنگی این طرح نیز اشاره می‌کند: «اعتماد کسبه به مسجد بیشتر شده است. برای مثال، در دهه‌های مختلف، در پذیرایی‌ها و تأمین مایحتاج مراسم‌ مسجد، این کسبه با روحیه‌ای خوب همراهی می‌کنند. اعتمادشان به مسجد بیش از پیش شده و  حتی گاهی اجناس میلیونی را به مسجد می‌سپارند با این اعتماد که هزینه آن بعدها پرداخت خواهد شد. علاوه بر کسب درآمد، اکنون خودشان نیز به نوعی فعال فرهنگی شده‌اند. در موضوعاتی چون حجاب و دیگر مسائل اجتماعی، همان کاسب می‌تواند یک عنصر فرهنگیِ متحرک در سطح محله باشد، بی‌آنکه لزوماً مسجدی باشد. چرا که فضای کلی محله، رنگ و بوی فرهنگی به خود گرفته است.»

الگویی شدنی برای همه محله‌ها

به اعتقاد تجلی، مسجد آل‌محمد(ص)، تجربه‌ای است که می‌توان آن را در بسیاری از مساجد کشور تکرار کرد: «این مسیر صد در صد قابل الگوبرداری است. البته با فراز و نشیب، اما در یک سیر رونده این الگو شدنی است. محور اصلی آن امام جماعت است؛ یعنی اگر امام جماعت خوش‌فکر باشد، اهل علم و تقوا و عمل باشد، این مسیر در هر مسجدی قابل پیاده‌سازی است. این‌طور نیست که بگوییم این فقط برای یک مسجد ممکن است و برای بقیه مساجد نه. البته نیاز به پشتکار دارد، یک اعتقاد عمیق و اراده جدی لازم است.»

حجت‌الاسلام تجلی بر این باور است که آغاز چنین راهی، نیازمند نوعی محاسبه‌ درونی است؛ اینکه فرد با خود صادق باشد و بسنجد که آیا واقعاً دغدغه رشد و تعالی مسجد را در دل دارد یا نه. اگر پاسخ این پرسش در دلش مثبت بود، گام بعدی را باید با مطالعه و یادگیری بردارد. به گفته او، مهم‌ترین عامل ناامیدی و رکود، جهل است. اما علم که بیاید، ایمان را به همراه می‌آورد و همین ایمان است که ترس، خستگی، بی‌تحرکی و انفعال را از انسان می‌گیرد. آن‌گاه است که مسیر پیش‌رو روشن می‌شود و فتح جبهه‌های فرهنگی، یکی پس از دیگری ممکن خواهد شد.

منبع: شبستان