روایت یک قرن عزاداری به رسم سقایی در همدان

به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، محمد صیفی‌کار، فعال فرهنگی مذهبی همدان گوشه‌هایی از این آئین‌ها را روایت و ظرفیت آن‌ها را برای معرفی فرهنگ بومی و تقویت سرمایه اجتماعی همدان، تبیین کرد.

تاریخچه پر افتخار عزاداری سیدالشهدا (ع) در همدان

محمد صیفی‌کار به بررسی ریشه‌های تاریخی عزاداری سیدالشهدا (ع) و نقش آئین‌های مذهبی همدان در قوام فرهنگی و اجتماعی این استان پرداخت و اظهار کرد: در رابطه با عزاداری امام حسین (ع) و شهدای کربلا، اگر بخواهیم به ریشه‌های تاریخی این فرهنگ بی‌بدیل بپردازیم، شواهد تاریخی به روشنی نشان می‌دهد که نخستین مراسم سوگواری در روز ۱۱ محرم سال ۶۱ هجری، یعنی فردای واقعه عاشورا، توسط حضرت رباب، حضرت امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در راه دمشق رقم خورد.

وی افزود: کاروان اهل بیت (ع) به محض رسیدن به شام، پس از تحمل آن همه رنج و غربت، سه روز فرصت یافت تا عزاداری کنند. در همین مجال بود که واقعیت‌های دردناک واقعه کربلا و مظلومیت خاندان عصمت و طهارت آشکار شد؛ حقایقی که پیشتر یا کتمان یا وارونه روایت شده بود.

صیفی‌کار خاطرنشان کرد: افشاگری‌ها سبب شد که دل‌های بسیاری از مردم شام متحول شده و وجدان عمومی جامعه نسبت به جنایات صورت‌گرفته علیه اهل بیت (ع) بیدار شود. برخی از حاضران در میدان جنگ یا از یاران عبیدالله و یزید بودند و در اجرای ظلم نقش داشتند؛ برخی نیز مقلدان یا تماشاگران خاموش آن روزگار بودند.

فعال تاریخ‌شناسی همدان عنوان کرد: این عزاداری آزادانه چندان دوام نیاورد و پس از آن، حاکمان وقت به‌ویژه یزید ملعون دوباره با شدت جلوی این حرکت‌های مردمی را گرفتند؛ چراکه به وضوح متوجه شدند استمرار عزاداری‌ها، مشروعیت تاریخی و سیاسی حکومتشان را تهدید کرده و آستانه فروپاشی قدرتشان را نزدیک‌تر می‌کند.

وی ادامه داد: در تاریخ ایران نیز جریان عزاداری سیدالشهدا (ع) و اهل بیت (ع) فراز و فرودهای گوناگونی داشته است. دوران صفویه، نقطه عطف بزرگی در پررنگ شدن آئین‌های محرم و عزاداری به‌شمار می‌رود، چراکه با رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، امکان و فضا برای برگزاری آزادانه‌تر این آئین‌های مذهبی نسبت به سده‌های پیش، فراهم شد.

محمد صیفی کار یادآور شد: هر چند پیش‌تر نیز مردم به صورت محدود و پنهانی عزاداری می‌کردند اما از زمان صفویه، این مراسم شکلی علنی، گسترده و فراگیر به خود گرفت. البته در دوره‌های بعد، مخصوصاً دوران امویان و عباسیان و سپس در سده‌های معاصر، حاکمان مختلف بنا بر مصالح قدرت و سیاست، محدودیت‌هایی برای عزاداران وضع کردند و موانعی جدی بر سر راه مردم و دلدادگان اهل بیت (ع) پدید آمد. حتی در عصر قاجار با وجود آنکه حوزه مناسک دینی و آئین‌های مذهبی گسترش چشمگیری یافت، اما در دوره حکومت رضاخان پهلوی مجدداً ابتدا با شعار حمایت از آئین‌ها جلو آمدند، ولی به‌مرور زمان تمهیدات سختگیرانه‌ای در پیش گرفتند.

وی عنوان کرد: محدودیت عزاداری در خیابان‌ها، ممانعت از برگزاری مراسم در مساجد و تکیه‌ها و حتی منع عزاداری در خانه‌ها از جمله این اقدامات بود. علاوه بر اینها، رضاخان با اجرای سیاست‌های نظیر کشف حجاب نشان داد که اساساً حاکمیت وی با دیانت و شعائر شیعی سازگاری عمیقی نداشت؛ هرچند در ابتدای کار، ظاهر مذهبی خود را حفظ می‌کرد. این محدودیت‌ها در سراسر ایران، بسته به شرایط تاریخی هر منطقه، نمود پیدا کرد. استان همدان نیز، مثل سایر نقاط، از این قاعده مستثنی نبود.

هیئت‌های سقایی سند هویت مذهبی مردم همدان هستند

صیفی‌کار در ادامه با اشاره به آئین دیرپای سقایی در همدان گفت: در حوزه هیئت‌های سقایی، اسناد مستند و زنده‌ای نشان می‌دهد که بیش از ۵۴ سال است که این آئین در همدان به‌طور پیوسته و منظم برقرار بوده است. سقایی، آئینی بی‌ادعا و خالصانه است؛ هیئت‌های سقایی همدان سال‌هاست که بدون جنجال و در نهایت خضوع و وقار، مراسم سوگواری سیدالشهدا (ع) را برپا می‌کنند.

کارشناس فرهنگی و مذهبی استان همدان ادامه داد: علاوه بر آن، در حوزه روضه‌های خانگی نیز شواهد ارزنده‌ای وجود دارد. به طور مثال سندی موجود است که نشان می‌دهد خانواده همایونی در همدان، ۱۶۵ سال پیش یکی از نخستین روضه‌های خانگی را برپا کرده‌اند. غلامحسین کاتب همایونی که خوشنویس نام‌آشنای همدان بود، برای نوشتن به دربار ناصرالدین‌شاه دعوت شد و همانجا موفق شد روضه‌ای را بنیان نهد که تأثیرات چشمگیری برجای گذاشت.

وی افزود: دستاورد این روضه‌ها تا تهران امتداد یافت و به ساخت تکیه دولت مهم‌ترین و مرتفع‌ترین بنای عزاداری آن روزگار پایتخت انجامید. تکیه دولت که در سه طبقه ساخته شده بود و چادرهای حیاط آن با نقش‌های شیر و خورشید و صحنه‌های نبرد عاشورا مزین شده بود، فرصتی بی‌نظیر برای نمایش تعزیه و عزاداری به شمار می‌رفت. متأسفانه بعدها با سیاست رضاخان ویران شد، هرچند علت دقیق و جزئیات تخریب آن هیچگاه به روشنی در اسناد ثبت نشد.

این کارشناس فرهنگی ادامه داد: در خود همدان، هیئت سقایی جایگاه ویژه‌ای میان مردم دارد. این هیئت‌ها با ساختار و لباس‌هایی کاملاً شاخص و سمبلیک، هر ساله در ایام محرم با حفظ اخلاص و سادگی به عزاداری می‌پردازند. اعضای هیئت سقایی عموماً لباس‌های ساده و مشکی به تن دارند؛ لباسی یکدست از سرشانه تا زانو، با دکمه و جیب‌هایی که یا بر کمر یا بر سینه دوخته شده است.

صیفی کار خاطرنشان کرد: تنها تزئینات، شال مشکی یا سبزرنگِ سادات و چارقد ساده است که روی سر می‌گذارند تا حتی زیبایی و آرایش مو مشخص نشود؛ این انتخاب‌ها، بازتاب بصری حزن و خضوع عزاداران است. پرچم اصلی این هیئت‌ها همیشه سه‌گوش، کاملاً مشکی و ساده است؛ هیچ نشانی از رنگ‌های دیگر، مگر شاید شال سبز سادات، در سقایی‌های همدان دیده نمی‌شود. یکی دیگر از نشانه‌های سقایی، حرکت عزاداران به صورت پاپتی و بدون کفش است؛ حرکتی نمادین برای نشان دادن تواضع و همدلی با اهل بیت (ع) در سختی کربلا.

وی افزود: سقایی‌ها معمولاً با حداقل تزئینات و کمترین استفاده از لوازم جانبی نظیر بلندگو یا چراغ حتی در شب‌های عزاداری راه می‌افتند. مراسم آنها فاقد سر و صدای اضافی است؛ شیوه حرکت و نظم صف‌ها نیز منحصر به فرد است: در ابتدای صف یک پرچم بزرگ شناسایی قرار می‌گیرد و در ادامه دسته دوم و سوم با جداکننده‌هایی متشکل از دو پرچم سه‌گوش حرکت می‌کنند. اگر تعداد اعضا زیاد باشد، صفوف موازی با ذکرهای هر دسته به‌صورت جداگانه شکل می‌گیرد.

صیفی‌کار افزود: برخی سال‌ها تا چهار صف موازی تشکیل می‌شود و همزمان ذکرها اجرا می‌شود که تمرین آنها یک شب پیش‌تر انجام می‌گیرد. حضور سقاها فقط به ایام محرم محدود نمی‌شود؛ بسیاری از آنان در باقی ایام سال نیز با انجام امور خیریه، حضور در مراسم مذهبی، سرزدن به دیگران و کمک به نیازمندان، تقویت همدلی و وجدان اجتماعی را پیشه خود می‌سازند.