نقشه راه توانمندسازی امامان محله

به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، تهیه و تدوین «اطلس مساجد کشور» یکی از طرح‌های مهم و عملیاتی بنیاد هدایت است که در امتداد مأموریت این بنیاد برای آموزش و توانمندسازی امامان محله و کنشگران مسجدی در سراسر کشور به اجرا درآمده است. این اطلس، نه فقط یک مجموعه اطلاعاتی، بلکه در واقع نقشه‌ای راهبردی برای حرکت دقیق‌تر و هدفمندتر قرارگاه‌های مسجدی در سطح کشور به شمار می‌آید. درباره جزئیات این اطلس و ضرورت تدوین آن، با حجت‌الاسلام نیما کریمی، مسئول عملیات بنیاد هدایت گفت‌وگو کرده‌ایم.

*اطلس مساجد کشور دقیقا چیست و چه اطلاعاتی را دربرمی‌گیرد؟
اطلس مساجد، یک بانک اطلاعاتی جامع از وضعیت مساجد سراسر کشور است که بر مبنای آن می‌توان نقشه توانمندسازی امامان و کنشگران مسجدی را در هر شهرستان طراحی کرد. در این اطلس، اطلاعاتی از قبیل لوکیشن مسجد، وضعیت اقامه نماز، معرفي امام جماعت، مذهب مسجد (سنی یا شیعه) و نوع منطقه (شهری، روستایی، حاشیه‌ای) به تفکیک ثبت شده است. همچنین ما برای هر مسجد، شاخص‌هایی را لحاظ کردیم که بتوانیم مساجد را طبقه‌بندی کنیم.

*هدف اصلی از تهیه اطلس چه بوده و چه نیازی باعث شد این کار در اولویت بنیاد قرار بگیرد؟
بنیاد هدایت وظیفه آموزش و توانمندسازی امامان و کنشگران مسجد را برعهده دارد. برای اینکه این فرآیند به‌صورت کارآمد در سطح کشور پیاده شود، نیازمند یک نقشه روشن و دقیق در هر شهرستان بودیم. اینجا بود که تدوین «نقشه توانمندسازی» در دستور کار قرار گرفت و اولین گام برای این نقشه، شناسایی و طبقه‌بندی دقیق مساجد بود. در گذشته، اطلاعاتی به‌صورت پراکنده از عملیات‌های مختلف داشتیم، اما نیاز بود یک پایگاه داده جامع و طبقه‌بندی‌شده برای همه مساجد کشور داشته باشیم.

*فرآیند جمع‌آوری اطلاعات چگونه انجام شد؟
ما اطلاعات قبلی را در اختیار مدیران شهرستان قرار دادیم. سپس تیم‌های ما به همراه راهیاران استانی به شهرستان‌ها مراجعه کردند و طی جلساتی، فرآیند تدوین نقشه توانمندسازی را مرحله‌به‌مرحله برای مدیران شهرستانی تشریح کردند. اطلاعات اولیه از طریق فایل‌های اکسل و با همکاری خود مدیران شهرستان جمع‌آوری شد. هر مسجد از نظر موقعیت، امام جماعت، مذهب، وضعیت اقامه نماز و... مشخص شد.

*طبقه‌بندی مساجد بر چه اساسی انجام گرفت؟
ما یک مدل سه‌سطحی برای طبقه‌بندی داشتیم: امام، عِدّه و عُدّه. یعنی ظرفیت خود امام، گروه‌های فعالی که دور او شکل گرفته‌اند، و همچنین توانمندی‌های مالی و فیزیکی مسجد. براین اساس، مساجد در دسته‌های مختلفی از جمله «الگو»، «شاخص»، «پویا»، «فعال»، «دایر» و حتی «تعطیل» طبقه‌بندی شدند.

*چه میزان از این پروژه تاکنون پیش رفته است؟
تا به حال حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد کار در کل کشور پیش رفته است. برای هر شهرستان یک فایل چاپی از اطلس تهیه شده که در اداره شهرستان نصب می‌شود. علاوه بر آن، یک نسخه آنلاین از اطلس در اختیار مدیران شهرستان و راهیاران استانی قرار دارد که می‌توانند آن را متناسب با تغییرات روزآمد کنند.

*در این اطلس به چه شاخص‌هایی از وضعیت مساجد پرداخته شده است؟
شاخص‌هایی مانند اینکه مسجد امام جماعت دارد یا ندارد، اگر دارد، دائم است یا فصلی؛ همچنین وضعیت اقامه نماز در سه نوبت صبح، ظهر و مغرب؛ اینکه مسجد در چه منطقه‌ای قرار دارد (شهری، روستایی، حاشیه‌ای)؛ سرانه مسجد به نسبت جمعیت شهرستان طبق سرشماری سال ۹۵ و نسبت تعداد امامان جماعت به جمعیت، از جمله اطلاعات موجود در اطلس است.

*آیا این اطلاعات در نرم‌افزارهای موقعیت‌یابی نیز قابل استفاده است؟
بله، ما یک توافقی با اپلیکیشن «نشان» انجام دادیم تا لوکیشن مساجد ثبت‌شده را که از شهرستان‌ها جمع‌آوری می‌شود، در این اپلیکیشن قرار بدهند تا دسترسی عمومی به آن راحت‌تر باشد.

*این پروژه از چه زمانی آغاز شده است؟
پروژه اطلس مساجد از نيمه دوم سال 1403 آغاز شد.

*تا این مرحله چه تعداد مسجد توسط بنیاد هدایت شناسایی و ثبت شده است؟
تا امروز اطلاعات قریب به ۸۰ هزار مسجد گردآوری شده و می‌توان گفت حدود ۸۰ درصد کار به سرانجام رسیده است. البته بخش عمده‌ای از این داده‌ها نیازمند بازنگری و اصلاح‌اند؛ گاه به‌دلیل دقت پایین در ثبت موقعیت جغرافیایی مسجد یا وضعیت امام جماعت و برخی فیلدهای مشابه، برخی اطلاعات ناقص مانده است. با این حال، فرآیند تکمیل و به‌روزرسانی داده‌ها ادامه دارد و ان‌شاءالله در یکی دو ماه آینده، ۲۰ درصد باقیمانده نیز نهایی خواهد شد.

*آیا این اطلاعات توسط خود مساجد ثبت می‌شود یا بنیاد به‌صورت میدانی اقدام به شناسایی می‌کند؟
فرآیند شناسایی به‌صورت میدانی و از طریق شبکه مدیران شهرستانی بنیاد هدایت انجام می‌شود. این مدیران با حضور میدانی در منطقه و با تکیه بر داده‌های قبلی، اقدام به ثبت و تکمیل اطلاعات مساجد می‌کنند. بنابراین ثبت اطلاعات، مبتنی بر ظرفیت‌های داخلی بنیاد و با بهره‌گیری از شبکه میدانی خود ما صورت می‌گیرد، نه از طریق مراجعه خودجوش مساجد.

*چه ملاک‌هایی برای ثبت مساجد در نظر گرفته شده است؛ آیا مساجد خاصی انتخاب می‌شوند یا همه مساجد قرار است به ثبت برسند؟
تمامی مساجد کشور اعم از شهری، روستایی، بزرگ یا کوچک در فرآیند شناسایی قرار می‌گیرند. پس از ثبت، این مساجد بر اساس شاخص‌هایی نظیر وضعیت امام جماعت، میزان فعالیت، ظرفیت‌های مردمی، امکانات فیزیکی و مالی، به‌صورت دقیق طبقه‌بندی می‌شوند. این طبقه‌بندی‌ها مبنای طراحی برنامه‌های توانمندسازی متناسب با وضعیت هر مسجد خواهد بود.

*در فرآیند تدوین اطلس، کدام استان‌ها عملکرد فعال‌تری داشته‌اند؟
در میان استان‌ها، زنجان و سمنان عملکرد بسیار مطلوب‌تری نسبت به سایر مناطق داشتند. در این دو استان، کار به‌صورت صد درصدی انجام شده و اطلس مساجد به‌طور کامل آماده و نهایی شده است. استان‌های دیگر نیز در حال طی مراحل تدوین اطلس هستند، اما زنجان و سمنان از این جهت جزو استان‌های پیشتاز محسوب می‌شوند.

*بعد از مرحله شناسایی و تدوین اطلس، برای توانمندسازی مساجد چه برنامه‌ای در نظر گرفته‌اید؟
همان‌طور که عرض کردم، مراحل شناسایی و طبقه‌بندی مساجد، صرفاً آغاز مسیر است. این دو مرحله را می‌توان به‌عنوان گام‌های نخست در مسیر طراحی نقشه توانمندسازی برشمرد. ادامه این مسیر، مبتنی بر ظرفیت‌های بومی هر شهرستان و اطلاعات به‌دست‌آمده از اطلس خواهد بود. در این مرحله، قرارگاه شهرستانی مسجد با همراهی راهیار منطقه و راهیار استان، متناسب با اقتضائات هر منطقه، به یک نقشه جامع توانمندسازی برای مساجد شهرستان خود می‌رسد. ما نیز در بنیاد، چه در اجرای برنامه و چه در تدوین سرفصل‌های محتوایی، متناسب با زیست‌بوم هر شهرستان، پشتیبانی لازم را انجام می‌دهیم تا ان‌شاءالله این مسیر به‌درستی طی شود.

*آیا اطلس مساجد اطلاعاتی را در اختیار سیاست‌گذاران قرار می‌دهد؟
بله، حتماً. اطلاعاتی که در اطلس مساجد گردآوری شده، ابتدا در سطح کلی برای هر استان مشخص می‌شود. ما در قرارگاه ملی مسجد، که سازمان تبلیغات اسلامی نیز یکی از اعضای آن است، این اطلاعات را در اختیار آن بزرگواران قرار می‌دهیم. بنیاد هدایت هم به نمایندگی از سازمان، این مأموریت را پیگیری می‌کند. به‌طور مشخص اگر کسی بخواهد طراحی کلان انجام دهد، می‌تواند دقیق بداند که در کل کشور چند مسجد تعطیل داریم، چند مسجد فعال‌اند، چند مسجد بدون امام هستند و چه تعداد امام دارند. همچنین می‌تواند بداند چه تعداد مسجد داریم که امامشان فصلی است. از طرفی، حتی مشخص است که از میان مساجد فعال، چه تعداد در آن‌ها نماز صبح، مغرب و عشا یا ظهر و عصر برگزار می‌شود. این‌ها اطلاعاتی است که می‌تواند مستقیماً در برنامه‌ریزی‌های کلان اثرگذار باشد. از سوی دیگر، طبقه‌بندی که ما در این اطلس انجام داده‌ایم هم بسیار مهم و ارزشمند است. این طبقه‌بندی به‌سادگی به دست نیامده و زحمات زیادی برای آن کشیده شده است. الآن دقیق می‌دانیم در کشور چه تعداد مسجد الگو داریم که می‌توانند پیشران تحول در عرصه مسجد باشند، یا چه تعداد مسجد شاخص داریم که فعالیت‌های برجسته‌ای دارند. تمام این آمار و داده‌ها، طبیعتاً در طراحی و سیاست‌گذاری‌های کلان حوزه مسجد تأثیرگذار خواهد بود.

*آیا مساجد الگو، شاخص و پویا می‌توانند به‌عنوان نمونه‌هایی برای تجربه‌نگاری و الگوگیری مساجد نیمه‌فعال مورد استفاده قرار بگیرند؟
بله، ما این کار را از گذشته انجام داده‌ایم، ولی حالا به شکل جدی‌تری و با داده‌های کامل‌تری پیش می‌بریم. در بنیاد هدایت سامانه‌ای به نام «تجربه‌نگار» داریم که تجربه‌های ائمه جماعات و مساجد فعال در آن ثبت و مستند شده است. این تجربه‌ها در حوزه‌های مختلفی گردآوری شده‌اند؛ حدود ۲۰ عرصه مشخص مثل اشتغال‌زایی، تعامل با هیئت امنا، جذب نوجوانان، تربیت نسل جدید و سایر موضوعات مرتبط.

*اطلاعات این سامانه به‌روز هم می‌شود؟
بله، این سامانه دائماً در حال به‌روزرسانی و تکمیل است. تجربه‌نگاری‌ها هم در قالب متن، هم کلیپ و هم پادکست گردآوری می‌شوند.

*این اطلاعات برای عموم قابل دسترسی است؟
بله، سامانه «تجربه‌نگار» به روی عموم باز است و هر کسی می‌تواند از آن استفاده کند.

*در بنیاد هدایت، عملیات‌ها چه جایگاهی در روند توانمندسازی مساجد دارند؟
وظیفه‌ بنیاد هدایت آموزش و توانمندسازی مساجد کشور است و طبیعتاً برای این مسیر، قالب‌های مختلفی وجود دارد. یکی از قالب‌های جدی ما، راهیاری است؛ یعنی راهیار ما به‌عنوان یک مربی در میدان حاضر می‌شود و فرآیند توانمندسازی را از نزدیک پیش می‌برد.
اما یکی دیگر از قالب‌های مهم، عملیات است. عملیات‌ها یکی از روش‌های اجرایی ما برای توانمندسازی در سطح ملی هستند، به‌ویژه در سطح شهرستان‌ها. در عملیات‌ها تلاش می‌کنیم سطح مخاطبین را در یک مرحله به‌طور ملموس ارتقا بدهیم.

*در سال‌های اخیر تمرکز عملیات‌ها بر چه محوری بوده است؟
در چند سال اخیر، محور اصلی ما در عملیات‌ها موضوع تبیین بوده است. در هر مقطع زمانی، با توجه به نیاز روز، عملیات‌های مختلفی طراحی و اجرا شده‌اند. ما به‌صورت مشخص کنش‌هایی در حوزه جهاد تبیین تعریف می‌کنیم و در فرآیندی مشخص تلاش می‌کنیم مخاطبین‌مان این کنش‌ها را انجام بدهند. این کنش‌ها طبق سطوحی از کنشگری طراحی شده‌اند. در اواخر سال ۱۴۰۳ و آغاز ۱۴۰۴، تمرکز ما روی عملیات‌های جهاد تبیینی با رویکرد رسانه‌ای است. در این مسیر، عملیات‌های متعددی اجرا شده که هر کدام بخشی از این پازل را تکمیل کرده‌اند. برخی از این عملیات‌ها عبارت‌اند از؛
+عملیات شهدای حرم رضوی (اردیبهشت ۱۴۰۱) با تمرکز بر تبیین ضرورت جهاد تبیین و ورود محتوایی به این عرصه؛
+عملیات ملی جهاد تبیین (دی و بهمن ۱۴۰۱) که در قالب نشست‌های «آرمان عزیز» به بررسی روش‌ها و سرفصل‌های تبلیغی در جهاد تبیین پرداخت؛
+عملیات تبیین با نور قرآن (فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۲) که با هدف ایجاد پایگاه‌های قرآنی مسجدی با رویکرد تبیینی طراحی شد؛
+عملیات محله اربعینی (مرداد و شهریور ۱۴۰۲) برای تقویت کنش‌گری جهاد تبیینی در فضای اجتماعی و فرهنگی اربعین؛
+رزمایش به قله نزدیکیم (مهر ۱۴۰۲) که تلاشی بود برای روایت جایگاه ایران در عصر جدید از زبان مساجد کشور؛
+عملیات مسجد به مسجد (پاییز ۱۴۰۲) با تمرکز بر راهبرد «محله همدل» در مسیر جهاد تبیین؛
+عملیات محله پیشرفت (از بهمن ۱۴۰۲ تا شهریور ۱۴۰۳) با موضوع پیوند جهاد تبیین و گفتمان پیشرفت در سطح محلات؛
+عملیات زندگی با آیه‌ها، کلید پیشرفت محله‌ها (فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۳) با تمرکز بر نقش قرآن در تبیین گفتمان پیشرفت؛
+عملیات محله خدمت (خرداد و تیر ۱۴۰۳) که با نگاه به کنشگری اجتماعی مساجد در فضای پس از انتخابات اجرا شد؛
+عملیات محله اربعینی ۲ (تابستان ۱۴۰۳) که ادامه‌ مأموریت‌های فرهنگی-اجتماعی جهاد تبیینی در بستر اربعین بود؛
+عملیات آغاز نصرالله (مهر و آبان ۱۴۰۳) با تمرکز بر موضوع مقاومت و روایت آن از منظر جهاد تبیین؛
+عملیات فاطمیه و بانور (در حال اجرا از آبان ۱۴۰۳ به بعد) که تمرکز آن بر کنشگری رسانه‌ای و تولید محتوای تبیینی در موضوع مقاومت و روایت زنانه‌ انقلاب است.
+عملیات محله پیشرفت ۲ (از بهمن ۱۴۰۳ تا خرداد ۱۴۰۴) که گام تکمیلی مرحله قبل است و با تأکید ویژه بر رسانه‌های تبیینی، به دنبال پرورش و فعال‌سازی روایت‌گران محلی در مساجد است.
این عملیات‌ها هر کدام یک ایستگاه از مسیر جهاد تبیین بودند؛ مسیری که همچنان با قوت و با محوریت مساجد، مردم و روایت‌گری مؤمنانه ادامه دارد.

*اگر بخواهید نمونه‌ای از عملیات‌های موفق بنیاد هدایت را نام ببرید، به کدام اشاره می‌کنید؟
عملیات «محله پیشرفت» از نمونه‌های موفق ماست. این عملیات در دو مرحله برگزار شده؛ «محله پیشرفت یک» و «محله پیشرفت دو». هر دو مرحله با محوریت جهاد تبیین و پیشرفت محله طراحی شده‌اند و در حال حاضر، در مرحله دوم این عملیات قرار داریم.