همراهی شور و شعور در نغمه‌های عاشورایی؛ لازمه‌ رسالت مداحان

به گزارش رسا، باگذشت زمان و تغییرات فرهنگی و اجتماعی، اشعار آیینی روضه‌ها نیز دستخوش تحولاتی شده‌اند. این اشعار که نقشی مهم در انتقال معارف دینی و تاریخی دارند، از گذشته تاکنون به شیوه‌ها و سبک‌های مختلفی اجرا شده‌اند. از زبان فاخر و کلاسیک دوره‌های قدیم تا بیان ساده‌تر و قابل‌فهم‌تر برای جوانان امروزی؛  هر دوره‌ای اشعار آیینی خاص خود را داشته که با نیازها و شرایط آن زمان همخوانی داشته است. این تغییرات نشان‌دهنده تطبیق این سنت‌ها با شرایط زمانه و تلاش برای حفظ و انتقال مفاهیم عمیق عاشورا به نسل‌های جدید است. بررسی این تغییرات می‌تواند دیدگاه‌های تازه‌ای را نسبت به تأثیرات فرهنگی و اجتماعی بر اشعار آیینی به دست دهد و نشان دهد که چگونه می‌توان این میراث گران‌بها را در عین حفظ اصالت، به‌روزرسانی کرد. 

در ادامه، «مهدی امین فروغی» شاعر، پژوهشگر ادبیات آیینی و عاشورا پژوه به بررسی اشعار آیینی روضه‌ها و تحولات آنها در طول تاریخ می‌پردازد.

تغییرات اشعار آیینی روضه‌ها از دیروز تا به امروز

فروغی درباره نخستین سوگ‌های عاشورایی توضیح داد: «سوگ‌سروده‌های عاشورایی بعد از واقعه عاشورا سروده شد و نخستین کسانی که به مرثیه‌خوانی برای اباعبدالله علیه‌السلام پرداخته و شعر سرودند بازماندگان واقعه عاشورا از اهل‌بیت بودند. امروزه ما اشعاری در دست داریم که منسوب به امام سجاد (ع)، حضرت زینب (س)، سکینه بنت الحسین، ام‌البنین، رباب علیهم‌السلام و سایر بازماندگان عاشورا است.»
 

او با اشاره به اشعار عاشورایی در ادبیات عرب گفت: «در ادبیات عرب از همان قرن اول شاعران بزرگی ظهور کردند که اینها در شعر خودشان عاشورا را سرودند. شاعرانی مثل کمیت بن زید اسدی، عبدی کوفی، سید اسماعیل حمیری، دعبل خزایی و بسیاری دیگر.»

این شاعر آیینی ادامه داد: «در ادبیات فارسی نیز شاعران از قرن چهارم به سرودن اشعار درباره امام حسین (ع) و واقعه عاشورا پرداختند و گفته می‌شود که نخستین کسی که به‌تصریح از واقعه عاشورا یاد کرد "کسایی مرزی" بود؛ بعد از ناصرخسرو، سنایی غزنوی و بسیاری دیگر در این عرصه کارهای درخشانی انجام دادند.»

تجلی فرهنگ زمانه در کلام شاعران

فروغی با بررسی بازتاب فرهنگ دوره‌ها در اشعار آیینی توضیح داد: «شعر هر دوره آیینه‌ایست در برابر جامعه آن دوره که می‌توانیم احساسات، عواطف و باورهای مردم هر دوره‌ای را در مواجهه با واقعه عاشورا ببینیم. این روند ادامه پیدا کرد و فراز و نشیب‌هایی را از سر گذراند و در هر دوره یکی از عناصر شعری تجلی پیدا کرد.»

او با ذکر مثالی تصریح کرد: «در دوره قاجار که از آن به‌عنوان دوره بازگشت ادبی یاد می‌کنیم، شاعران عمدتاً نگاهشان به عاشورا نگاه احساسی، تغزلی و غنایی بود و کمتر از عنصر حماسه در اشعار خودشان استفاده می‌کردند، البته این به این معنا نیست که هیچ نشانی از عنصر حماسه در اشعار آن دوره نمی‌بینیم؛ اما عمده شعرها، شعرهای پرسوزوگداز است که بیشتر عواطف انسان را درگیر می‌کند؛ مثل محتشم کاشانی در قرن دهم که ترکیب‌بندی که از خود به یادگار گذاشت جاودانه شد.»

این پژوهشگر بیان داشت: «بعد از محتشم بسیاری در اقتفای او شعر و ترکیب‌بند سرودند و عمدتاً همان نگاه محتشم را دنبال کردند؛ تا شاعران عصر قاجار، قرن ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ که عمدتاً با نگاهی مهرورزانه و عاطفی به برشمردن مصائب اهل‌بیت(ع) ‌پرداختند.»

خلأ اشعار معرفت‌افزا در مراسم‌های عزاداری

فروغی اشعار عاشورایی را تجلی فرهنگ و زمانه دانست و افزود: «با اشعار عاشورایی می‌توانیم ببینیم شاعران در روزگار ما به چه می‌اندیشند و احساسات و عواطفشان نسبت به واقعه عاشورا چه چیزی است. متأسفانه در بسیاری از موارد ما شاهد اشعار در خور شأن اهل‌بیت علیهم‌السلام نیستیم. شعرهای که به‌خصوص در مجالس خوانده می‌شود عمدتاً شعرهای احساسی، طوفانی و شعرهایی است که عمدتاً برای درگیرکردن عواطف مخاطبان سروده شده است.»

او دلیل خلأ اشعار معرفت افزا در مجالس عزاداری را ایجاد شور در مجالس حسینی بیان داشت و گفت: «پیوسته شاعر از یک سو و مداح از سوی دیگر هدفشان این است که مجالس حسینی را به شور بیاورند و اشعاری را بیان کنند که مجلس را منقلب کند و باتوجه‌به تعدد مجالس، ما کمتر شعری را می‌بینیم که انسان را به تفکر، تأمل و مطالعه درباره سیره اهل‌بیت فروببرد.»

این شاعر آیینی تصریح کرد: «در دوره ما قتلگاه سرایی خیلی رواج پیدا کرده است؛ یعنی شاعران چه در شعر و چه در نوحه بیشتر مصائب جان‌سوز کربلا و در رأس همه آنها شهادت اباعبدالله علیه‌السلام در قتلگاه را می‌سرایند و به‌گونه‌ای افراطی به این می‌پردازند. درحالی‌که ما باید به این مسائل توجه داشته باشیم؛ معارف اهل‌بیت را باید مطالعه کنیم و در قالب اشعار خودمان آنها را به گوش مستمعان برسانیم.»

او تأکید کرد: «ما گنجینه‌ای مثل زیارت جامعه کبیره داریم که امام هادی علیه‌السلام اهل‌بیت را در آن معرفی کردند. چه خوب است که شاعران با مطالعه این ادعیه فضائل و مناقب اهل‌بیت (ع) را در اشعارشان بیاورند و در کنار افزودن به شور مجالس به شعور مخاطبان هم بیفزایند و این شور و شعور بال در بال هم مخاطب را تعالی دهد.»

مداحان، معلمان عشق و معرفت در مکتب عاشورا 

فروغی دررابطه‌با نوآوری و تغییرات اشعار آیینی در پذیرش و ارتباط مردم به‌ویژه نسل جوان با این اشعار گفت: «بی‌تردید ما باید احساسات، عواطف و اخلاقیات نسل جوان را در نظر بگیریم و باتوجه‌به فهم او شعر بگویم؛ این نه‌تنها در حوزه شعر و شاعری بلکه در تمام حوزه‌ها صدق می‌کند. طبیعتاً نسل جدید تمایلات و نظرات جدیدی دارد که اینها را باید در نظر گرفت و به نوآوری پرداخت؛ اما نوآوری ما در تمام حوزه‌ها و به‌خصوص در حوزه شعر عاشورایی که موضوع بحث ما است باید به‌گونه‌ای باشد که جوان ما را بربکشد، نه اینکه ما خودمان را در سطح جوان پایین بیاوریم.»

این عاشورا پژوه افزود: «وقتی از برخی ذاکران و مداحان پرسیده می‌شود که چرا شعر فاخر نمی‌خوانید می‌گویند مستمع ما جوان است و  این اشعار را نمی‌فهمد. در پاسخ به این بزرگواران باید عرض کنیم که وظیفه شما این است که این اشعار را به‌گونه‌ای بخوانید که او متوجه شود.  مداحان در جایگاه معلمین بر روی منبر اباعبدالله علیه‌السلام نشسته‌اند؛ لذا باید معارفی که پشتوانه فرهنگ شیعی ما است را به‌گونه‌ای لطیف، زیبا و در خود فهم جوانان بیان کنند تا آنها مفهوم را دریابند و به رشد و تعالی آنها بینجامد.»

او تأکید کرد: «اگر ما بخواهیم همه سنت‌هایمان را کنار بگذاریم و فقط به نوآوری بدون اتکا به میراثمان بیندیشیم این لطمه بسیار بزرگی به جامعه مذهبی ما خواهد زد.»

توازن سنت و نوآوری، کلید احیای شعر آیینی در عصر حاضر 

فروغی با بیان اینکه حفظ اصالت در کنار نوآوری، رمز ماندگاری شعر آیینی است، گفت: «خوشبختانه در سال‌های اخیر ما شاهد روی‌آوردن مداحان به اشعار قدیمی هستیم؛ این اتفاق مبارکی است. به‌هرحال ما گوهرهایی در گنجینه شعر و ادب عاشورایی خودمان داریم که از گذشتگان به دست ما رسیده و ما باید اینها را به نسل بعد از خود منتقل کنیم. وظیفه این کار بیشتر به عهده شاعران و مداحان و ذاکران است.»

 او در پایان اظهار داشت: «در سال‌های اخیر گهگاهی چه در عرصه مراثی و چه در عرصه نوحه‌‌سرایی نوحه‌های قدیمی خوانده و شوری در مجالس به پا می‌شود؛ این نشان از این دارد که ما همان‌گونه که به فکر نوآوری هستیم، به فکر تحقیق و پژوهش در تُراس خودمان و میراثی که از گذشتگان به دست ما رسیده باشیم.»